Pawlak Wojciech (1881 – po 1937), górnik, działacz narodowego ruchu robotniczego w Westfalii i na Pomorzu, poseł na Sejm RP. Ur. 20 III w Świńcu, w pow. kościańskim, w rodzinie robotniczej, był synem Filipa i Józefy z Długich. Ukończył szkołę powszechną w Gierlachowie (pow. kościański). Później wyjechał do Westfalii, gdzie pracował w kopalniach węgla. W końcu XIX w. rozpoczął tam działalność narodową. Założył polską szkołę w Habinghorst (1901) i sam w niej uczył, był współzałożycielem Związku Polaków na Obczyźnie (1905), a także komitetów wyborczych, przemianowanych później na Towarzystwa Wyborcze. W l. 1901–3 odbył służbę wojskową w niemieckim 130 p. piechoty. Przed r. 1914 był delegatem do Głównego Komitetu Wyborczego Polskiego w Westfalii, Nadrenii i sąsiednich prowincjach z siedzibą w Bochum, prezesem Zjednoczenia Zawodowego Polskiego w Westfalii, członkiem Tow. Polsko-Katolickiego w Westfalii, współzałożycielem Tow. Gimnastycznego «Sokół», czasopisma „Głos z nad Warty” (ukazującego się w Luenen, 1908–14), kółek śpiewaczych «Leśna Róża» w Habinghorst i «Wanda» w Holthausen. W r. 1910 został wybrany na radnego miejskiego w Luenen. W r. 1918 założył tam prywatną szkołę polską. Za swoją działalność w Westfalii był prześladowany przez władze niemieckie („Słowo Pomorskie” 1929 nr 160 s. 13 donosiło: «Samo nazwisko Pawlak zamykało przed nim drzwi do zarobku i nie tylko w urzędach, lecz i w instytucjach prywatnych»). W l. 1914–17 powołany do wojska niemieckiego przebywał na froncie zachodnim. Po powrocie do Westfalii działał w Narodowym Stronnictwie Robotników (NSR). Uczestniczył w obradach Polskiego Sejmu Dzielnicowego w Poznaniu (3–5 XII 1918) jako jeden z członków czterdziestosześcioosobowej delegacji Westfalii i Nadrenii.
W pocz. czerwca 1919 r. przybył P. na teren Pomorza Gdańskiego, aby tu z ramienia zarządu NSR na wychodźstwie powołać lokalną organizację NSR. Dzięki jego zabiegom już w lipcu 1919 podjął pracę Zarząd Dzielnicowy NSR na Pomorzu, z P-iem jako prezesem. Równolegle uczestniczył w pracach Polskiej Rady Ludowej w Grudziądzu (wrzesień 1919 – luty 1920). W okresie wojny polsko-radzieckiej pełnił funkcję komendanta wojewódzkiego Zachodniej Straży Obywatelskiej. Na trwałe związany z prawicową Narodową Partią Robotniczą (NPR), do r. 1935, z krótkimi przerwami, był przewodniczącym Zarządu Wojewódzkiego NPR na Pomorzu z siedzibą w Grudziądzu. Był też członkiem centralnych władz NPR – Rady Naczelnej i Głównego Komitetu Wykonawczego (zrzekł się tych godności w r. 1936). Z inicjatywy P-a powstała w r. 1919 w Toruniu spółka «Drukarnia Robotnicza W. Pawlak i Ska» (istniała do r. 1931), w której drukowano organy prasowe NPR – „Głos Robotnika”, „Obrona Ludu” (m. in. w pismach tych P. zamieszczał także swoje artykuły). Przez trzy kadencje był posłem do Sejmu RP (1922–35), wybierany w okręgu wyborczym 31: miasto i pow. Toruń, Chełmno, Wąbrzeźno, Brodnica, Lubawa i Działdowo, w r. 1922 i 1928 z listy NPR, w r. 1930 z listy Centrolewu. Jako poseł uczestniczył w pracach Komisji Rolnej oraz Komisji Petycyjnej (1928–30); w Sejmie domagał się reformy sądownictwa w Polsce (marzec 1929) oraz pokrywania przez rząd komornego bezrobotnych (marzec 1935). Był we wszystkich kadencjach członkiem Klubu NPR.
P. należał do grona tych działaczy politycznych na Pomorzu, którzy zdecydowanie odcinali się od haseł autonomii Pomorza i separacji tego terenu od pozostałych ziem polskich. Dał wyraz takim poglądom w czasie Zjazdu Dzielnicowego NPR w Grudziądzu (luty 1920), a także w maju 1926, w dobie kryzysu majowego. P. był także radnym miejskim w Toruniu, zastępcą członka Wydziału Krajowego na Pomorzu, współzałożycielem koła śpiewu «Moniuszko» w Toruniu, prezesem «Sokoła» (w r. 1929 otrzymał dyplom prezesa honorowego Gniazda Tow. Gimnastycznego «Sokół» Toruń III). W poł. lat trzydziestych nastąpiło zaostrzenie rozbieżności w łonie pomorskiej NPR. P. stał się przedmiotem ostrej krytyki ze strony «młodych» z Antonim Antczakiem na czele, w następstwie czego usunięto go ze stanowiska prezesa okręgu toruńskiego NPR we wrześniu 1937. To wydarzenie zamknęło działalność polityczną i społeczną P-a. Dalszego biegu życia, daty i okoliczności śmierci oraz stosunków rodzinnych P-a nie udało się ustalić.
Mościcki-Dzwonkowski, Parlament RP 1918–27 (fot.); Rzepeccy, Sejm i senat 1922–7, s. 239 (fot.), 240–1, 466, 477; toż, 1928–33, s. 69 (fot.), 207, 215, 701; Skład osobowy Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 1 marca 1931 r., W. 1931 s. 27, 46, 53; Skład osobowy Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 25 stycznia 1935 r., W. 1935 s. 16, 25, 32; – Holzer J., Mozaika polityczna drugiej Rzeczypospolitej, W. 1974; Monasterska T., Narodowy Związek Robotniczy 1905–1920, W. 1973; Wapiński R., Działalność Narodowej Partii Robotniczej na terenie województwa pomorskiego w latach 1920–1930, Gd. 1962; – Spraw. stenogr. Sejmu 1922–35; – „Głos Robotnika” nr z l. 1920–31; „Obrona Ludu” nr z l. 1921–39; – WAP w Bydgoszczy: Urząd Wojewódzki Pomorski w Toruniu, Sprawozdania sytuacyjne Wojewody Pomorskiego za lata 1927–1937; WAP w Bydgoszczy Oddz. w Tor.: Magistrat m. Torunia, Wydział Bezpieczeństwa, Starostwo Powiatowe w Grudziądzu 1920–1939.
Mieczysław Wojciechowski